Το Δοκίμιο

ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

Έννοια του δοκιμίου

          Το δοκίμιο είναι ένα ιδιαίτερο γραμματειακό είδος πεζού λόγου, με μεγάλη ποικιλία μορφών, που ασχολείται με θέματα της καθημερινής ζωής, των ιδεών, της αισθητικής, της ηθικής, της επιστήμης, της πολιτικής, της κοινωνίας, κ.τ.λ. χωρίς όμως να τα εξαντλεί. Όπως υποδηλώνει και το όνομά του, πρόκειται για μια δοκιμή, μια απόπειρα του δοκιμιογράφου να προσεγγίσει ένα θέμα που θα είναι ευπρόσιτο στο πλατύ κοινό.

«Διασυνδέσεις του Δοκιμίου»

          Με το δοκίμιο ασχολούνται άνθρωποι των γραμμάτων, των τεχνών και τις επιστήμης. Επομένως το δοκίμιο συνδέεται με:

• Τον επιστημονικό λόγο.
• Τον ρητορικό (πολιτικό) λόγο, χωρίς όμως να έχει το στοιχείο της επικαιρότητας.
• Τη λογοτεχνία, διότι αφενός τέρπει και αφετέρου «δε μας παρακινεί απλώς σε κάποια πράξη της στιγμής, αλλά κάνει τη στιγμή να έχει διάρκεια».
• Τα διδακτικά γένη (μελέτη, άρθρο), αφού συχνά ερμηνεύει και εκλαϊκεύει θέματα της καθημερινής ζωής, των ιδεών, της αισθητικής, κ.τ.λ.

Τα χαρακτηριστικά του δοκιμίου

Υπάρχουν, βέβαια, διαφορετικές απόψεις για το τί είναι δοκίμιο. Παρά τη ρευστότητα και την αβεβαιότητα, όμως, που το διακρίνει, ως βασικότερα γνωρίσματα του δοκιμίου παραθέτουμε τα ακόλουθα:

• Ευσύνοπτο, εύληπτο και καλογραμμένο.
• Κινείται ανάμεσα στην επιστήμη, στη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία.
• Υποκειμενισμός: Έκφραση προσωπικού φρονήματος γύρω από ένα θέμα, παράθεση προσωπικών απόψεων (κυριαρχεί το προσωπικό στοιχείο).
• Ποικίλη θεματογραφία.
• Έχει κοινωνικό χαρακτήρα: εκφράζει προβληματισμό, θίγει θέματα ευρύτερου ενδιαφέροντος.
• Δέκτης: το ευρύ κοινό. Άλλοτε απευθύνεται στη νόηση του δέκτη, άλλοτε στο συναισθηματικό του κόσμο.
• Σκοπός του Δοκιμιογράφου: εξωτερίκευση και έκφραση προσωπικών σκέψεων, συναισθημάτων (εξομολογητικός-προσωπικός τόνος, α’ ρηματικό πρόσωπο, βίωμα, εμπειρία). Προσπάθεια ανάλυσης, ερμηνεία, εκλαΐκευσης ποικίλων θεμάτων. Πληροφόρηση, αισθητική απόλαυση, συγκίνηση, διδασκαλία, πειθώ...
• Διαχρονικότητα: δε στέκεται στο επικαιρικό, αλλά στο μόνιμο με τη χρήση αφηρημένων εννοιών, εξακολουθητικών χρόνων, ονοματικών συνόλων, γ’ ενικού προσώπου.
• Αντι-διδακτισμός.
• Αντι-δογματισμός.
• Απουσία πλήρους πραγμάτευσης του θέματος, αποφυγή εξαγωγής οριστικών συμπερασμάτων.

Ας τα ξαναθυμηθούμε...

ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
Περιεχόμενο	Διερεύνηση μέσα από την προσωπική– υποκειμενική σκοπιά του συγγραφέα επιστημονικών, φιλολογικών, ηθικών, κοινωνικών, πολιτικών, αισθητικών, κ.ά. θεμάτων → Μεγάλο εύρος θεματολογίας
Συγγραφέας	Άνθρωπος των γραμμάτων, επιστήμονας ή λογοτέχνης, με ευρεία καλλιέργεια, βαθιά και πλούσια πείρα ζωής, ουσιαστικό προβληματισμό, διεισδυτικό πνεύμα και ικανότητα εποπτείας, καλαισθησία.
Τρόποι πειθούς	Επίκληση στη λογική Επίκληση στο συναίσθημα Επίκληση στην αυθεντία
Γλώσσα	Λεξιλογικός πλούτος, λόγια στοιχεία, λέξεις δηλωτικές αφηρημένων εννοιών,   υποτακτική σύνδεση, στοιχεία ενδεικτικά της παιδείας – στοχαστικότητας του συγγραφέα. Διάσπαρτα στοιχεία του καθημερινού προφορικού λόγου.
Ύφος	Άλλοτε: επίσημο, σοβαρό, αυστηρό, επιστημονικό Άλλοτε: οικείο, άμεσο, ελεύθερο, λογοτεχνικό, συναισθηματικά φορτισμένο Πάντοτε: προσωπικό
Δομή	Άλλοτε: αυστηρή λογική διάρθρωση – τριμερής δομή α. πρόλογος → θέμα, θέση β. κύριο θέμα → επιχειρηματολογία, αποδεικτικό υλικό γ. επίλογος → συγκεφαλαίωση, συμπέρασμα Άλλοτε: χαλαρή δομή → ελεύθερη περιήγηση στο χώρο των ιδεών, συνειρμικές συνδέσεις Πάντοτε: ύπαρξη σταθερού θεματικού κέντρου → «περιστροφή» όλων των επιμέρους ιδεών γύρω από αυτό
Σκοπός	Εκλαΐκευση, ανάλυση, ερμηνεία, ενός θέματος Ενημέρωση, πληροφόρηση του αναγνώστη

Είδη δοκιμίου

Κριτήριο	Στοχαστικό Δοκίμιο	Αποδεικτικό Δοκίμιο
Σκοπός	Ελεύθερος στοχασμός Ο δοκιμιογράφος περιδιαβαίνει ελεύθερα στο χώρο των ιδεών εκφράζοντας τις προσωπικές του παρατηρήσεις με βάση την πείρα της ζωής του, τις γνώσεις και τη φαντασία του, με απώτερο στόχο να προκαλέσει αισθητική συγκίνηση.	Απόδειξη – Πειθώ Ο δοκιμιογράφος αναλύει ή εκλαϊκεύει επιστημονικά θέματα, πληροφορεί, ερμηνεύει ή αποδεικνύει.
Οργάνωση	Συνειρμική Δεν υπάρχει σχέση απόδειξης ανάμεσα στα μέρη (παράγραφοι – ενότητες), αλλά οι επιμέρους ιδέες και τμήματα συνδέονται συνειρμικά, όπως δηλαδή η μία ιδέα ανακαλεί αυτόματα στη σκέψη κάποια άλλη.	Λογική Στον πρόλογο παρουσιάζεται ο προβληματισμός και η βασική θέση, στο κύριο μέρος το αποδεικτικό υλικό και στον επίλογο εξάγεται το τελικό συμπέρασμα. (Τριμερής δομή κειμένου) Νοηματικές ενότητες, αλληλουχία, συνοχή.
Οπτική	Υποκειμενική Παρουσιάζονται υποκειμενικές κρίσεις που δηλώνονται με λέξεις όπως : νομίζω, κατά τη γνώμη μου, ίσως, θα μπορούσε, είναι πιθανόν, κ.λπ.	Αντικειμενική Οι απόψεις τεκμηριώνονται και δηλώνονται ως γενικά αποδεκτές.
Γλώσσα	Κυρίως ποιητική / συνυποδηλωτική Σχήματα λόγου και εικόνες που περισσότερο υποβάλλουν παρά πείθουν.	Κυρίως δηλωτική/ Αναφορική Κυριολεξία και ακρίβεια στη διατύπωση.
Τρόπος πειθούς	Επίκληση στο συναίσθημα Στο κείμενο κυριαρχεί ως τρόπος πειθούς η πρόκληση συναισθημάτων χωρίς να αποκλείονται άλλες τεχνικές.	Επίκληση στη λογική Στο κείμενο κυριαρχεί ως τρόπος πειθούς η επιχειρηματολογία χωρίς να αποκλείονται άλλες τεχνικές.
Συγγραφέας	Κυρίαρχη η ιδιότητα του λογοτέχνη, η ευαισθησία, η φαντασία, η υποκειμενικότητα	Κυρίαρχη η επιστημονική ιδιότητα, ο γνωστικός οπλισμός