Γιώργος Σεφέρης - Σαλαμίνα της Κύπρος

Σαλαμίνα της Κύπρος, Γ. Σεφέρης

                     ...Σαλαμίνα τε

                                                                                          Προμετωπίδα               τας νυν ματρόπολις                                                                                                                       τωνδ'

              αιτία στεναγμών.

                      ΠΕΡΣΑl

1 Κάποτε ο ήλιος του μεσημεριού, κάποτε φούχτες η ψιλή βροχή

2 και τ' ακρογιάλι γεμάτο Θρύψαλα παλιά πιθάρια.                             

3 Ασήμαντες οι κολόνες~ μονάχα ο Αγιος Επιφάνιος                              

4 δείχνοντας μουντά, χωνεμένη τη δύναμη της πολύχρυσης

   αυτοκρατορίας.

5 Τα νέα κορμιά περάσαν απ' εδώ, τα ερωτεμένα~

6 παλμοί στους κόλπους, ρόδινα κοχύλια και τα σφυρά

7 τρέχοντας άφοβα πάνω στο νερό

8 κι αγκάλες ανοιχτές για το ζευγάρωμα του πόθου.

9 Κύριος επί υδάτων πολλών,

10 πάνω σ' αυτό το πέρασμα.

                                                                                                                                  

11 Τότες άκουσα βήματα στα χαλίκια.

12 Δεν είδα πρόσωπα~ σα γύρισα είχαν φύγει.

13 Όμως βαριά η φωνή σαν το περπάτημα καματερού,

14 έμεινε εκεί στις φλέβες  τ' ουρανού  στο κύλισμα  της

15 θάλασσας

μέσα στα βότσαλα πάλι και πάλι:

16 "Η γης δεν έχει κρικέλια

17 για να την πάρουν στον ώμο και να φύγουν

18 μήτε μπορούν, όσο κι αν είναι διψασμένοι

19 να γλυκάνουν το πέλαγο με νερό μισό δράμι.

20 Και τούτα τα κορμιά

21 πλασμένα από έvα χώμα που δεν ξέρουν,

22 έχουν ψυχές.

23 Μαζεύουν σύνεργα για να τις αλλάξουν,

24 δε Θα μπορέσουν~ μόνο θα τις ξεκάμουν

25 αν ξεγίνουνται οι ψυχές.                                                                    

26 Δεν αργεί να καρπίσει τ' αστάχυ

27 δε χρειάζεται μακρύ καιρό

28 για να φουσκώσει της πίκρας το προζύμι,

29 δε χρειάζεται μακρύ καιρό

30 το κακό για να σηκώσει το κεφάλι,

31 κι ο άρρωστος νους που αδειάζει

32 δε χρειάζεται μακρύ καιρό

33 για να γεμίσει με την τρέλα,

34 νήσος τις έστι...".

35 Φίλοι του άλλου πολέμου,

36 σ' αυτή την έρημη συννεφιασμένη ακρογιαλιά

37 σας συλλογίζομαι καθώς γυρίζει η μέρα -

38 Εκείνοι που έπεσαν πολεμώντας κι εκείνοι που

      έπεσαν χρόνια μετά τη μάχη~

39 εκείνοι που είδαν την αυγή μες απ' την πάχνη

    του Θανάτου

40 ή, μες στην άγρια μοναξιά κάτω από τ' άστρα,

41 νιώσανε πάνω τους μαβιά μεγάλα                                                  

42 τα μάτια της ολόκληρης καταστροφής~

43 κι ακόμη εκείνοι που προσεύχουνταν

44 όταν το φλογισμένο ατσάλι πριόνιζε τα καράβια:

45 "Κύριε, βόηθα να θυμόμαστε

46 πως έγινε τούτο το φονικό~

47 την αρπαγή το δόλο την ιδιοτέλεια,

48 το στέγνωμα της αγάπης~

49 Κύριε, βόηθα να τα ξεριζώσουμε...".

50 -Τώρα καλύτερα να λησμονήσουμε πάνω σε τούτα τα

      χαλίκια~  

  51 δε φελά να μιλάμε~

  52 τη γνώμη των δυνατών ποιός Θα μπορέσει να τη γυρίσει;

  53 ποιός Θα μπορέσει ν' ακουστεί;

  54 Καθένας χωριστά ονειρεύεται και δεν ακούει το βραχνά

     των άλλων.

                                                                                                                                       

55 -Ναι~ όμως ο μαντατοφόρος τρέχει

 56 κι όσο μακρύς κι αν είναι ο δρόμος του, Θα φέρει

 57 σ' αυτούς που γύρευαν ν' αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο

 58 το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας.

 59 Φωνή Κυρίου επί των υδάτων.

 60 Νήσος τις έστι.          

Εισαγωγή

Το ποίημα είναι παρμένο από τη συλλογή «Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ», που εκδόθηκε το 1955. Αρχικός τίτλος της συλλογής «...Κύπρον ου μ’ θέσπισεν». Η φράση αυτή είναι παρμένη από την τραγωδία «Ελένη», του Ευρυπίδη. Την προσφέρει ένας από τους ήρωες της τραγωδίας, ο Τεύκρος, αδελφός του Αίαντα, που μετά την άλωση της Τροίας ο Απόλλων του όρισε να πάει να εγκατασταθεί στην Κύπρο: «...ες γην εναλίαν Κύπρον, ου μ’ θέσπισεν οικείν Απόλλων ...» Τη φράση αυτή χρησιμοποιεί για λογαριασμό του ο Σεφέρης, θέλοντας να δείξει πως του ήταν σαν από τη μοίρα γραμμένο να γνωρίσει την Κύπρο και να την αισθανθεί σαν ένα θαύμα (μια ακόμη όψη του ελληνικού θαύματος),

Μέσα από το ποίημα «Σαλαμίνα της Κύπρος» ο Σεφέρης κάνει πατριωτική ποίηση, όχι με ρητορισμούς και δημοκοπίες, αλλά με το απλό μίλημα, με τους υπαινιγμούς – με την κουβέντα – και με το χρησμοδοτικό λόγο, με το ύφος δηλαδή της προφητείας που προμηνάει την τελική επικράτηση του δικαίου στην Κύπρο και την απελευθέρωση του νησιού από τους Άγγλους κατακτητές.

Ο ποιητής παραπέμπει στην τραγωδία του Αισχύλου «Πέρσαι», παραθέτοντας κάτω από τον τίτλο ένα χωρίο: Σαλαμίνα τε τας νυν ματρόπολις των δ’ αιτία στεναγμών (και η Σαλαμίνα, που η μητρόπολη της σήμερα σ’ αυτούς τους στεναγμούς μας έχει βάλει). Οι Πέρσες ηττήθηκαν διότι διέπραξαν ύβρη (αλυσόδεσαν τον Ελλήσποντο) και έτσι τιμωρήθηκαν. Οι Άγγλοι διαπράττουν ύβρη στο λαό της Κύπρου και έτσι εκφράζεται η αισιοδοξία ότι η ιστορία θα επαναληφθεί με αποτέλεσμα την τιμωρία των Άγγλων.

Ανάλυση Ποιήματος

Ενότητα 1 (Στίχοι 1-4) Το σκηνικό

Βρισκόμαστε σε κάποιο ακρογιάλι. Πότε ήλιος, πότε ψιλή βροχή. Είναι φθινόπωρο (Νοέμβριος 1953 τέλος ποιήματος). Γύρω τριγύρω θρύψαλα από παλιά πιθάρια, κάποιες κολώνες, χωρίς σημασία πια έτσι όπως στέκονται χωρίς να υποβαστάζουν κάτι ή γέρνουν στο έδαφος. Το τοπίο συμπληρώνεται μ’ ένα εκκλησάκι, τον Άγιο Επιφάνιο που θυμίζει την ακμή μιας αυτοκρατορίας που έχει πια χαθεί. Επειδή πρόκειται για βυζαντινό κτίσμα, ο νους μας πάει οπωσδήποτε στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Το επίθετο όμως «πολύχρυση» πλαταίνει την ιστορική αναφορά σε κάθε αυτοκρατορία που πέρασε απ’ εδώ. Μυκηναϊκή, Περσική, Ρωμαϊκή, Βρετανική κ.λ.π. (Το στήσιμο των σκηνικών είναι συνηθισμένη τεχνική στην ποίηση του Σεφέρη).

Ενότητα 2 (Στίχοι 5-15) Ο ποιητής

Στίχος 5: Με τη λέξη εδώ ο ποιητής μπαίνει στη σκηνή. Το φανταζόμαστε να στέκεται εδώ σ’ αυτό το ακρογιάλι και να περιφέρει εξεταστικά τη ματιά του οδηγώντας μας κι εμάς μαζί του. Απ’ εδώ λοιπόν πέρασαν τα νέα κορμιά. Είναι ο έρωτας, η ζωή, η έντονη αντίθεση με την προηγούμενη εικόνα των ερειπίων. Το ρήμα «πέρασαν» μας σταματά. Πότε; Κάποτε σ’ένα μακρινό παρελθόν τότε που αυτή η πολιτεία έσφυζε από ζωή ή τώρα μόλις, τώρα που στέκεται εκεί ο ποιητής; Ίσως και τα δύο. Δηλαδή δεν αποκλείεται ο ποιητής στην επίσκεψή του να είδε στα ερείπια την ίδια τη ζωή, συντροφιές νέων ανθρώπων που απολάμβαναν τη θάλασσα, το ωραίο τοπίο κι η σκέψη του έτσι να οδηγήθηκε στην αντίθεση. Ναι, ερείπια τριγύρω η ζωή συνεχίζεται. Η ζωή δεν έσβησε σ’ αυτό τον τόπο και με τον ίδιο τρόπο θα συνεχιστεί.

Το «Κύριος επί υδάτων πολλών» που ακολουθεί είναι από τον ψαλμόν 28ον ψαλμό, του οποίου ο πρώτος στίχος «Φωνή Κυρίου επί των υδάτων» θα χρησιμοποιηθεί στο τέλος του ποιήματος. Η σχέση του ψαλμού με τη Σαλαμίνα είναι εξωτερική και εσωτερική. Εξωτερική: Ο Σεφέρης στο ημερολόγιο του γράφει για τον Άγιο Επιφάνιο, τα ερείπια της Σαλαμίνας και παραθέτει και τρεις επιγραφές που βρέθηκαν στη Σαλαμίνα παραπέμποντας σ’ ένα περιοδικό αρχαιολογικό απ’ όπου άντλησε τις πληροφορίες για τις επιγραφές που είχαν βρεθεί το 1933. Ανάμεσα στις επιγραφές ήταν κι ο ψαλμός.

Εσωτερική: μέσα στο ποίημα φαίνεται να δηλώνει : «Ο Θεός βρίσκεται πάντα σ’ αυτό τον τόπο, σ’ αυτό το πέρασμα. Ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης, ο δημιουργός της ζωής, αλλά και ο κύριος της Δικαιοσύνης που θα ταυτιστεί έτσι με το θεό του Αισχύλου (Τραγωδία του Αισχύλου, Πέρσαι), τον τιμωρό της Ύβρης.

Μέσα σ’ αυτή τη μυστηριακή ώρα, μέσα σ’ αυτό το βύθισμα στο οποίο οδήγησε τον ποιητή παρελθόν και παρόν φυσικά έρχεται η εντύπωση πως κάποιος είναι πλάι του. «Βήματα στα χαλίκια». Μα δεν είναι κανείς. Μονάχα μια ασώματη φωνή που δεν είναι σίγουρα άλλη από την ενδιάθετη φωνή, από τη σκέψη του ποιητή, τόσο έντονη ώστε να γεμίζει το χώρο. (Οι ασώματες κι απόκοσμες φωνές είναι χαρακτηριστικό της Σεφερικής ποίησης).

Ενότητα 3 (Στίχοι 16-34) Η προφητική φωνή

Η ενότητα αρχίζει μ’ ένα στίχο από το Μακρυγιάννη: «Η γης δεν έχει κρικέλια για να την πάρουν στον ώμο και να φύγουν». Βέβαια το νόημα δεν επαναλαμβάνεται αυτούσιο. Ο Μακρυγιάννης αναφέρει αυτή τη φράση στην εισαγωγή του θέλοντας να τονίσει τη συλλογικότητα. Γράφει: «Ότι κρικέλια δεν έχει η γης να την πάρει κανείς εις την πλάτη του, ούτε ο δυνατός, ούτε ο αδύνατος κι όταν είναι ο καθείς αδύνατος εις ένα πράγμα και μόνος του δεν μπορεί να πάρει το βάρος και παίρνει και τους άλλους και βοηθούν, τότε να μη φαντάζεται να λέγει ο αίτιος εγώ, αλλά να λέγει εμείς».

Ο Σεφέρης προσθέτοντας το «να φύγουν» δίνει ένα ελαφρώς διαφοροποιημένο νόημα. Ότι οι ξένοι κατακτητές ό,τι και να κάνουν δεν μπορούν να πάρουν και τη γη μαζί τους και να φύγουν. Οι κατακτητές έρχονται και παρέρχονται αλλά η γη μας θα είναι πάντα εκεί.

Στους στίχους του Σεφέρη η ιδέα που προβάλλεται είναι: οι κατακτητές δεν μπορούν όποια μέσα κι αν χρησιμοποιήσουν να ξεγελάσουν τη δίψα των κατακτημένων για ελευθερία. Δεν μπορούν με τα λίγα πράγματα που τους παρέχουν, με κάποια ίσως προνόμια, με κάποια καλοπιάσματα να τους δελεάσουν. Η λαχτάρα των Κυπρίων για ελευθερία είναι μεγάλη και πλατιά σαν τη θάλασσα. Μπορεί να τη σβήσει νερό μισό δράμι;

Στους επόμενους στίχους «Και τούτα ... οι ψυχές», η έμφαση πέφτει στην αντίθεση σώμα-ψυχή, ύλη-πνεύμα. Το σώμα υποφέρει, η ύλη φθείρεται, η ψυχή είναι κάτι που ξεφεύγει απ’ την όποια προσπάθεια του κατακτητή να την αλλάξει ή να την ξεκάμει. Τα σύνεργα είναι ασφαλώς τα μέσα που χρησιμοποίησαν όλοι οι κατά καιρούς κατακτητές. Εξισλαμισμός, προνόμια, επέμβαση στο έργο της παιδείας (ας θυμηθούμε τα αυστηρά, μέτρα των Άγγλων μετά τα Οκτωβριανά). Μα η ψυχή, η εθνική συνείδηση δεν άλλαξε.

Ο στίχος «πλασμένα από ένα χώμα που δεν ξέρουν» : (α) οι κατακτητές δεν ξέρουν από ποιο χώμα είναι πλασμένοι οι άνθρωποι αυτού του τόπου, ποιο είναι το παρελθόν, ποια η ιστορία τους, (β) οι άνθρωποι αυτού του τόπου μπορεί να είναι αμόρφωτοι, μπορεί να μην ξέρουν ποιοι κατακτητές πέρασαν απ’ αυτό τον τόπο, αλλά η συνείδηση τους είναι πέρα για πέρα ελληνική

Αποτέλεσμα αυτής της εθνικής συνείδησης είναι οι επόμενοι στίχοι. Στο στ. «δεν αργεί να καρπίσει τ’ αστάχυ», επίδραση από Αισχύλο: «γιατί η περηφάνια μεστώνοντας καρποφοράει ολέθρου στάχυ» και από Μακρυγιάννη: ο Μακρυγιάννης χρησιμοποιεί συχνά ουσιαστικά με α μπροστά π.χ. «ασκούντημα».

Σ’ αυτή την Αισχύλεια εικόνα ο Σεφέρης προσθέτει μια παρόμοια «να φουσκώσει της πίκρας το προζύμι». Η πίκρα, η αγανάκτηση θα φουσκώσει, θα ξεχειλίσει, θα ξεσπάσει. Είναι ο μόνος στίχος του αποσπάσματος που αναφέρεται στους κατακτημένους.

Μοτίβο ύβρης-τίσης: Άρα αυτή η ύβρις είναι το κακό που σηκώνει κεφάλι, αυτή η ύβρη είναι που γεμίζει τον άρρωστο νου με την τρέλα. Βέβαια κι η ερμηνεία που δέχεται πως «το κακό που σηκώνει κεφάλι» είναι ο ξεσηκωμός των σκλάβων και πως η τρέλα είναι η ιερή τρέλα κάθε επανάστασης δεν είναι χωρίς βάση.

Η ενότητα κλείνει με το «νήσος τις έστι...(στ.447)». Φράση από τον Αισχύλο : «Είναι στη Σαλαμίνα εμπρός ένα νησάκι...» εξιστορεί ο αγγελιαφόρος στη βασίλισσα την καταστροφή του άνθους των Περσών που είχαν αποβιβαστεί στο μικρό αυτό νησί για να αποτελειώσουν τους Έλληνες που θα έφταναν ως εκεί μετά την ήττα τους στη ναυμαχία όπως λογάριαζε ο Ξέρξης. Οι Έλληνες όμως νίκησαν κι εδώ. Στο στ. νήσος τις έστι υπάρχει συμπύκνωση νοημάτων. Παραλληλισμός Κύπρου-Σαλαμίνας (θα συμβεί το ίδιο). Ο Σεφέρης βρίσκεται στην Κύπρο (νησί), μιλά για την Κύπρο. Νησί είναι και η Σαλαμίνα όπου βρήκαν οικτρό τέλος οι υπερήφανοι Πέρσες. Σαλαμίνα είναι κι η πόλη όπου στέκεται τώρα ο ποιητής κι ακούει τη μυστική φωνή. Θα επαναληφθεί άραγε η ιστορία; Ο ποιητής το πιστεύει.

Ενότητα 4 (Στίχοι 35-49) Μνήμες του πολέμου-αντίφαση διακηρύξεων και έργων

Η σκέψη του ποιητή μεταπηδά απ’ τους αλλοτινούς εχθρούς, τους Πέρσες στους τωρινούς, τους Άγγλους («φίλους του άλλου πολέμου»). Υπενθυμίζει ξανά ο ποιητής τον τόπο που βρίσκεται «σ’ αυτή την έρημη συννεφιασμένη ακρογιαλιά» ενώ η σκέψη του πάει αντιθετικά σ’ αυτούς που έπεσαν πολεμώντας για κάποιες αρχές κι είναι ο ίδιος λαός που καταπατώντας αυτές τις αρχές κρατά υπόδουλη την Κύπρο. Οι εικόνες που ακολουθούν είναι όλες εικόνες θανάτου και καταστροφής.

Στην ίδια ενότητα ο ποιητής ενσωματώνει σχεδόν αυτούσια την προσευχή που είχε φτιάξει για το καράβι του ο αντιπλοίαρχος λόρδος Hugh Beresford την οποία ο Σεφέρης είχε διαβάσει (βλ. Σχόλια του βιβλίου). Η ποιητική της απόδοση έχει βέβαια τη σφραγίδα του Σεφέρη «την αρπαγή, το δόλο κι απάτη ή ακόμα ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων».

Ενότητα 5 (Στίχοι 49-60) Ο δραματικός διάλογος

Μια καινούρια φωνή μπαίνει στο ποίημα. Είναι η φωνή της σύνεσης, της υποταγής στη μοίρα. Σαν ν’ ακούεται χορός γερόντων να υποδεικνύει το αδύνατο κι ανέφικτο της πάλης με τους ισχυρούς. «Καθένας...άλλων». Δεν υπάρχει επικοινωνία, δεν υπάρχει έγνοια για τους άλλους, άτομα και λαούς. Ο καθένας κλείνεται στον κόσμο του.

Η συνετή φωνή είναι και πολλών άλλων, αλλά και του ίδιου του ποιητή. Ο Σεφέρης δεν ήταν άνθρωπος επαναστάτης, δε φώναζε το δίκαιο του. Υπηρέτησε τη δικτατορία του Μεταξά και προφανώς να υπηρετούσε και την πρόσφατη αν δεν είχε αποσυρθεί. Πίστευε πως το τέλος της θα ήταν δραματικό, μια οδυνηρή κάθαρση όπως και στους Πέρσες του Αισχύλου. Η στάση του δείχνει τη μεγάλη του ειλικρίνεια και την πίστη πως η αδικία θα καταπατηθεί αργά ή γρήγορα. Το Ναι έρχεται σαν απάντηση στη φωνή της σύνεσης και δείχνει τη σύμφωνη γνώμη του ποιητή με τους προηγούμενους στίχους έστω κι αν δεν εκφράζουν την άποψη του.

«Ο μαντατοφόρος τρέχει». Σύνδεση με τον Αισχύλο. Αυτοί που ήθελαν ν’ αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο, οι Πέρσες, γίνονται τώρα οι Άγγλοι, γίνονται όποιοι ξεπερνούν το μέτρο, όποιοι φτάνουν στην ύβρη. Όπως εκείνοι έτσι κι αυτοί θ’ ακούσουν μια μέρα, όσος καιρός κι αν χρειαστεί, το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας (της Σαλαμίνας του 480 π.Χ. και της Σαλαμίνας της Κύπρου του 1953).

Το ποίημα τελειώνει με το συσχετισμό Παλαιάς Διαθήκης και Αισχύλου. Το κοινό ανάμεσα τους είναι η ιδέα της δικαιοσύνης, της αποκατάστασης της ηθικής τάξης, της κάθαρσης. Στο ποίημα κυριαρχεί η τιμωρία της Ύβρης. Ο Σεφέρης κάπου λέει πως ο Ξέρξης νικήθηκε επειδή θέλησε να μαστιγώσει τη θάλασσα.

Αυτή είναι και η γραμμή που διέπει τη Σαλαμίνα της Κύπρου. Η Κύπρος θα ελευθερωθεί γιατί αυτό επιβάλλει η αποκατάσταση του μέτρου και της δικαιοσύνης στα οποία με τόσο πάθος πιστεύει ο Σεφέρης.

Γενικά

Στοιχεία ύβρεως: στ. 16-17, 18-19, 23-25, 29-34 (προσπάθειες Άγγλων για αφελληνισμό της Κύπρου- αποτυχία γιατί οι Κύπριοι διατήρησαν αδιάφθορο το ελληνικό τους φρόνημα)

Στοιχεία καθάρσεως: στ. 9 Ο Θεός θα αποκαταστήσει τη δικαιοσύνη, θα τιμωρήσει την αλαζονεία.

Στοιχεία δραματικότητας: Ανώνυμη φωνή (στ.16-34, 59-60), Προσφώνηση στους φίλους (στ.35-44), Επίκληση-προσευχή (στ.45-49), απαισιόδοξη στάση (στ.50-54) και αισιόδοξη στάση (στ. 55-58)

Απαισιοδοξία: στ. 50-54

Επιδράσεις: Αισχύλος, Μακρυγιάννης, Παλαιά Διαθήκη

Ερωτισμός: στ. 5-8

Ασώματες φωνές: στ. 11-33

Μήνυμα: Πατριωτικός τόνος ποιήματος. Ο σκεπτικισμός και η απαισιοδοξία για τη στάση των δυνατών σμίγουν με την ελπίδα και το αίσθημα της δικαιοσύνης. Ο άνθρωπος πρέπει να αγωνίζεται για την ελευθερία του με κάθε μέσο. Εκφράζεται η πίστη για δικαίωση του Ελληνισμού της Κύπρου

Ερώτηση

«Τώρα καλύτερα να λησμονούμε… νήσος τις εστι» Εντοπίστε τις δύο διαφορετικές στάσεις του αποσπάσματος, αναφέροντας τους σχετικούς στίχους. Ποια στάση υποστηρίζει ο Ποιητής; Από ποια στοιχεία (λέξεις-φράσεις) του ποιήματος φαίνεται η στάση του; (Εισαγωγικές 2002)